Breve historia do encaixe através dos fondos do Museo de Pontevedra

El pasado 8 de Marzo se celebró en el Museo de Pontevedra una charla sobre los encajes con motivo del Día de la Mujer Trabajadora.La dinámica Paula Tilve,del Gabinete Didáctico del Museo nos puso a trabajar para celebrar a las encajeras de hoy y de ayer.Os copio el programa del día:

DÍA INTERNACIONAL DA MULLER TRABALLADORA 2014

Con mans de muller , é o nome da actividade que propoñemos para a celebración do Día Internacional da Muller neste ano 2014. Tendo en conta a importante tradición do encaixe de palillos que existe en Galicia, ata o de agora unha artesanía elaborada con mans de muller, o pulo que está a ter hoxe en día, e sobre todo, a sensibilidade que sobre este tema sempre ten mostrado o Museo de Pontevedra, queremos invitar ó público a unha mesa redonda con catro recoñecidos especialistas na materia: Mariña Regueiro, Mario Gallego, Esperanza Marín e Ana Rosa Lista.

O acto completaríase cunha exhibición da arte de palillar da man das asociacións pontevedresas: A Fieitiña e Mar de fíos; enriquecida cunha pequena mostra de encaixes tradicionais e creativos, facilitados polas citadas asociacións, e cunha visita libre ás salas do Sexto Edificio para poder ver en directo as obras mestras que reflicten esta delicada artesanía.

Tipo de actividade: Demostración de palilleiras/Mesa Redonda

Data: sábado 8 de marzo

Demostración de palilleiras e mostra de encaixes: mañá e tarde

Mesa redonda: 19:00 horas

Lugar: Sexto Edificio

Mariña Regueiro: O encaixe e a pintura a través dos fondos do Museo

Mario Gallego: As palilleiras de Pontevedra e o papel do home en relación a esta artesanía.

Esperanza Marín: O oficio tradicional do encaixe de palillos en mas das mulleres.

Ana Rosa Liste: O encaixe creativo, mestura de tradición e modernidade.

 

El texto de mi charla se basa en un recorrido por la selección los cuadros que mostraban encajes en la indumentaria de sus personajes.Como éramos 4 los que interveníamos en la mesa redonda tuve que ser muy parca en palabras.

Ha sido una delicia pasear por un Museo con 6 sedes que te obligan a serpentear por un maravilloso casco histórico como es el de Pontevedra…nada que envidiar al de Santiago!!Un honor empezar por mis cuellos favoritos..los de los Austrias!! que pena que no los ponga Don Amancio de Moda:

TEXTO DE MI CHARLA

BREVE HISTORIA DO ENCAIXE ATRAVÉS DOS FONDOS DO MUSEO DE PONTEVEDRA

O encaixe é a Historia do Textil mesmo o que a poesía é a Historia da Literatura.O encaixe é a forma mais poética de tecer e ollando para os diferentes tipos de encaixe podemos leer dende o soneto mais barroco ao haiku mais profundo.

A palabra tecer e a palabra texto proceden as duas do latín «textus», por iso podemos decir que cando una muller tece na sua almofada, está tamén a escreber a historia do seu tempo.

Falar dos encaixes e perecorrer tamén a Historia de Europa porque os encajes veñen acompañado a seus protagonistas dende finais do século XV. O encaixe nace en Europa e espállase por todos os países do noso continente : e inherente a cultura dos europeos.

A Historia dos Encaixes comeza a finais do século XV na República de Venecia.Os primeiros libros de patrones  danos información de primeira mán da orixe dos encaixes. Durante todo o século XVI publicaranse 111 libros de patrons dos que se farán 291 edicions. Algúns destes libros adicaranse a personalidades españolas da política e a familia real.

Venecia era unha das catro ciudades que pasaban de cen mil habitantes no século XVI.Para poder comprender esta realidade diremos que o Reino de Gaiza tiña na época de Felipe II cento vintacinco mil catrocentos habitantes .A población de Venecia debese ao comercio. Venecia era unha cidade capitalista con abundantes bens de consumo e capital para mercalos. Era o principal mercado européo das especias. O estaño e o plomo das minas xermanas exportadas polo seu porto favoreceu a expansión da imprenta.

Precisamente un libro de patróns publicado en Zurich en 1561 nos da a clave da orixe dos encaixes: no limiar ,escrito por una muller que preséntase como R.M.,leemos:

“O encaixe é un das artes que desenrolaronse para o ben da humanidade.Foi introducido no noso país por mercaderes de Venecia e Italia en 1536. Espallouse rápidamente e aumentan as palilleiras por todas partes”

Os métodos de facer encaixe pouco cambiaron dende a sus creación:

» Os primeiros encaixes eran trenzados de ouro e prata e mais tarde de fío», explica RM “Ao principio os encaixes somentes se empregaban para ornamento das camisas, pero hoxe se cosen a colos, mangas, capas, cinturons, panos, manteis y sábanas. O adorno de estas prendas con traballos de agulla eran moi costosos pero agora os encaixes fanse rápidamente y cosense de inmediato a roupa . Cando se facían en ouro y prata había que lavarlos con xabrón, de alto precio, pero agora que se fan en fío pódese lavar fácilmente con cinzas”

O ENCAIXE NOS RETRATOS DA CORTE

O encaixe se converterá en parte fundamental do vestiario formal de todas as cortes europeas, polo tanto en todos os reinos se fará encaixe. Pero Italia e Flandes especializaranse na creación ,venta e distribución de encaixes de moda que se venderán y copiarán en todos os países.

O ENCAIXE NOS RETRATOS DO MUSEO DE PONTEVEDRA

Os retratos dos Austrias tendían a resaltar o valor sacro da monarquía, a presencia do Rey o de su retrato debían suscitar respeto inmediato. De cada retrato do rey facíanse copias que se enviaban a todos os seus dominios. Os retratos da familia real poñían moito énfasis no parecido físico porque en ocasions eran sustitutivos , enviabanse a familia do país do que proviña  a retratada, neste caso a corte de Baviera. O pintor Pacheco resalta que Felipe II era gran honrador dos seus proxenitores e que ante os seus cadros quitaba a gorra. Este retrato mostra a sua nora Margarita de Austria vestida con traxe español. O vestido era de suma importancia e os pintores o copiaban con moito realismo tanto que sirve hoxe para una datación moi precisa dos cadros. Das cousas mais sorprendentes da época dos Austrias españois é que o traxe manténse inmutable dende o reinado de Felipe II (1554) ao de Felipe III(1621).

O traxe da muller tiña 3 características fundamentales ,o cartón de peito que daba forma ao corpo de un cono invertido,o verdugado que daba forma a falda de un cono no sentido contrario y os chapines que subían a estatura da muller en mais de 10 centímetros..O traxe da muller encerraba o corpo e escondía as formas femeninas..Década tras década os traxes son invariables,polo que o único que cambian son os pequenos detalles como peinados,tocados e colos.

Margarita viste saia con mangas redondas y un colo de lechuguilla que sobrepasa as orellas ,sube por detrás do colo y é ancho polo que pertence a última década do seculo 16.

Dende 1550 as lechuguillas no rozaban as orellas. Entre 1560 y 1570 rozaban o borde pero partir do último cuarto a tira do lenzo anchea y rodease de encaixe.Por último ,antes da última fase dos colos en forma de prato, o colo, como en este retrato ,sube por detrás das orellas. A saya leva verdugado,una serie de aros cosidos a un faldellín pra manter a forma acampanada da saya.

Todavía os colos se farán mais anchos e prevalecerán na moda nas  cortes europeas até mediados do siglo XVII. Os colos de leituguilla eran moi costosos de limpiar e planchar polo que había un gremio chamado de “abridores” que se encarregaban de preparalos e planchalos En España Felipe IV prohibirá o seu uso en 1623  cambiándolo pola golilla.

 

Neste retrato dun anónimo inglés vemos como un cabaleiro vai vestido a  maneira española. En Inglaterra estes colos chamabanse Picadilly por ser  Picadilly Hall do barrio de Westmister o lugar onde os abridores  fabricábanos e vendíanos. O tamaño do colo mostra  que este cadro perteneza tamén a última década do siglo XVI.

A dama do anónimo inglés leva un colo de leituguilla aberto por diante .Sólo por iste detalle sabemos que o cadro no é español.Estes colos  levábanse en Inglaterra,Francia e Italia.O colo é dunha soia capa de lenzo que foi encañonado pra formar el colo.

 

A  moda do encaixe de leituguilla segue o colo caído sobre dos ombros e  denomínase “valona”. Valonia é a rexión francófona de Flandes .Neste cadro costumbrista de 1660 vemos como dous do seus personaxes levan estos colos adornados con encaixes flamencos.

O xoven leva calzas, xubón que asoma pola manga dereita ,ropilla abotonada con mangas colgantes .Da cuira que leva sobre do xubón,asoman os brahones,e decir,a dobrez do borde da manga no ombro.  A  rapaza leva saia alta(e decir,traxe dunha soia peza) con mangas en pico e xubón .A figura do fondo ,con aspecto de borrachuzo,leva a manga solta porque as mangas facíanse aparte e atábanse con cinchas.

No capítulo LXX «O  soño de Altisidora»do Quijote leemos : “A verdade é que cheguéi a porta do Inferno adonde estaban xogando até unha duzia de demos  a pelota, todos en calzas e xubón, con valonas garnecidas con puntas de randas flamencas e con unhas voltas do mesmo que lles servían de puños»

Os seguintes retratos mostran a duas persoas vestidos a  francesa ,ela “Robe a la frànçaise” él “Habit à la française”

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O conde Jose Mªda  Cerda e Tárrega viste a francesa: casaca,chaleco e calzón.O chaleco de raias (as raias no chaleco sustitúen a os bordados a finales do século)  sobre do que viste unha casaca azul de moda a finaís do XVIII e corbata de encaixe que anuda no colo.O s encaixes que solen levar as corbatas dos homes é un encaixe francés de agulla chamado “Herren Alencón” ,e decir,Alençón de cabaleiro.

A Condesa leva un vestido a  francesa,e decir un vestido aberto con un corpiño de escote baixo que vai decorado, neste caso con cintas azuis cruzadas a xogo coas das mangas,escote que se cubre con fichú, un pañuelo de muselina folgado.

 

Neste  cadro costumbrista vemos a ponte de Toledo de Madrid con varios personaxes que pola sua  vestimenta responden a  descripción de majas y majos. Habitantes de Madrid que exiben o seu  casticismo a través da indumentaria dos  barrios mas populares da capital.E a reacción aos petimetres (petit metres) señoritos ociosos que siguen as modas de Francia.

A aristocracia tamén imitará estos atuendos como podemos ver nos retratos de Goya.

 

A nena deste delicado cuadro luce un traxe camisa ,un traxe que se lleva sobre o corpo e que non esixe corsé ne gardainfante .Iste vestido, chamado camisa a raiña , xa o  puxera de moda María Antonieta no Trianón para descansar dos excesos do traxe da corte. E dunha soia peza e para sua confección empregase muselina, (palabra que procede de Mosul, Persia),unha fina tea de algodón importada polos ingleses.E do ano 1823,pronto a cintura alta baixará a seu lugar natural como veremos no próximo cuadro.

 

Nesta miniatura da filla de Fernando VII vemos que leva un traxe que se axusta a cintura e que se pon de moda xa nos años 30 do 1800.Para este tipo de traxe a muller ten que se volver a poñer corsé e miriñaque para ahuecar o vestido. Os escotes deixan ver a totalidade dos ombros e  adornanse con colos berta. As mangas tamén levan volantes pero son estreitas  e por iso sabemos que o cadro e da  década dos 40.E unha copia exacta do cadro “Isabel II estudando Xeografía” ,que lle fai  López Portaña en 1842.O encaixe que está en boga nste momento e que ten esa caída e isa transperencia é  o encaixe e de Binche.

O traxe masculino cambia radicalmente a partir da Revolución Francesa porque nunca mais na su historia volverá o home a vestirse con encaixes

.Os revolucionarios cambiarán a seda polo  algodón e as calzas polos pantalons. (sans culottes).O  cambio experimentado no vestir masculino marcará as bases para a vestimenta do home durante o seculo XIX e  XX. Adoptarase  a  roupa dos ingleses ,mais cómoda  elegante e o terno masculino constará agora de pantalón,camisa con corbata anudada  o rededor do colo ,chaleco e frac de lá todo sin ningún ornamento. A corbata preta levarase  atada en lazo na década dos 50.

 

 

 

Nos anos 80 do século  XIX  poñense de moda os encaixes tipo Cluny que levan as dos mulleres do cadro. Créase un  interés polas asrtesanías populares e polas  comunidades que as sustentan.Estos encaixes pronto se imitaran nas máquina que levaban desenrolándose  durante todo o  século XIX e que chegarán ao século XX totalmente preparadas para imitar todo tipo de encaixes .A primeira guerra mundial marcará o  fin do  uso do encaixes na la vestimenta por parte da  muller.

 

 

 

Duas nenas vestidas con saia ,pañuelo cruzado sobre do xubón e dengue levan ofrendas ao Cristo de Casaldourado.O mantel do altar está adornado con un encaixe de Torchón con nutridos en forma de lazos anudados moi común nos encaixes do xenero Torchón de Galicia. Son as comunidades no industriales alonxadas dos centros de moda as que mantendrán o encaixe tradicional e o empreagarán para embellecer os sus trajes rexionais. A muller traballadora, sin ser consciente, exercerá de ponte para conservar unha técnica artística que conta xa con mais de 500 anos de Historia.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Suxestións dos especialistas:

 

– Exhibición de picados e encaixes: diferentes exercicios que combinen os modelos tradicionais de encaixe doméstico, con modelos novos máis creativos. Tamén algún picado en coiro da colección de Mario Gallego.

 

– Exhibición de dous traxes de galega con encaixe e dous traxes novos de festa (pode que un de noiva).

 

– Reparto do caderno didáctico: O encaixe (editado pola Xunta de Galicia)